Waaraan herken je een goede vogelgids? Sla de bladzijde van de ijsvogel open en lees de beschrijving. GOED: rug en stuit met opvallende metaalblauwe kleur; FOUT: rug en stuit met een prachtige metaalblauwe kleur. Het zit hem in dat waardeoordeel. Waarom is die kleur prachtig, en waarom hebben ‘de Baardmannetjes’ het op TV ook steeds over “prachtige kleuren”?
Al geruime tijd erger ik mij aan dit soort beschrijvingen. En het moet gezegd, ik zeg het ook wel eens per ongeluk. Of een kleur (of vorm, of geluid, of wat dan ook) “prachtig” is, is voor ons misschien relevant, maar de drager van die kleuren zal het een worst zijn wat ons oordeel daarover is. Die draagt die kleuren niet om ons te plezieren, maar om heel andere redenen. Het kan zijn dat daarmee de conditie is af te lezen, zodat bij de partnerkeuze de fitste partner kan worden genomen. Of de kleuren zijn afschrikkend: felle kleuren duiden vaak op onsmakelijkheid: “eet mij niet”.
Darwin (en Wallace) zei het al: evolutie ontstaat door survival of the fittest. En ‘fittest’ betekent hier “het meest aangepast aan de condities”. De evolutie is niet bedoeld om onze ogen, oren, en smaakpapillen te gerieven. Die kleuren zijn ontstaan als reactie op een waaier aan omstandigheden. En daar hoort partnerkeuze ook bij. Die partnerkeuze is een sterk drijvende kracht in de natuurlijke selectie. Het gaat immers vooral om overleving (en aanpassing) van een soort en niet zozeer om overleving van het individu.
Naast natuurlijke selectie kennen we ook onnatuurlijke selectie dat ook wel eufemistisch “veredeling” wordt genoemd. En deze onnatuurlijke selectie is juist wel bedoeld om onze zintuigen te prikkelen. Een doorgefokte andijvieplant of bulldog heeft in de natuur geen schijn van kans: niet aangepast aan natuurlijke omstandigheden en er is geen partner die daar nakomelingen van wil krijgen. Deze zijn zelfs zo ver doorgefokt dat ook het individu in de natuur geen schijn van kans heeft.
Het proces van veredeling is echter wel erg leerzaam. Darwin begint zijn beroemde boek “on the origin of species” ermee en zijn theorie is ook ontstaan door heel goed naar veredeling te kijken. Terug naar de Baardmannetjes van TV over vogels met hun PRACHTIGE kleuren. Hoe bizar dit klinkt wordt duidelijk als we het proberen om te draaien. Is het denkbaar dat ze een vogel als volgt beschrijven? “Tja, dit vogeltje ziet er niet uit. De kleuren – vaalgrauwbruin – zijn van een ongekende saaiheid. En ook die zang is niet om aan te horen.” Nee toch? Al hun vogels zijn prachtig, en als het verenpak of snavelvorm geen aanleiding is om lyrisch te zijn, dan is het wel de zang. Rare jongens, die Baardmannetjes.
Ton Eggenhuizen
Almere Natuur 