Klapstoel, tafeltje, vogelringspullen, we zitten weer in de Ecozone Pampus voor ons oeverzwaluwonderzoek. Twee weken terug vond ik hier een klapkont-vlieg. Omdat het even rustig is, gaat mijn zoon ook op zoek in de grassprieten. Hij vindt geen klapkont, maar wel een andere schimmel waarbij vliegen een rol spelen.
Uit een grasaar steekt een zwartgrijze doorn. Het is een vergroeid graszaadje en de boosdoener is moederkoren. Lager in de aar zitten enkele kleinere helder oranje klontjes. Moederkoren is een beduchte schimmelinfectie van granen (met name rogge) die gelukkig niet veel meer voorkomt. De schimmel is niet beducht omdat hij de oogst teniet doet. Als een moederkoren met het graan is mee gemalen werkt het brood hallucinerend. Voordat mensen op zoek gaan naar het moederkoren wel even een waarschuwing: het blijft namelijk niet bij een trip.
Het verantwoordelijk stofje uit het moederkoren (ergotamine) leidt tot de ziekte ergotisme. Naast de hallucinatie zorgt het voor bloedvatverkramping en dat levert weer slechte doorbloeding op en uiteindelijk afsterven van ledematen (gangreen). Ook braken, buikpijn en helse branderige jeuk behoren tot het palet aan symptomen. Bij afstervende ledematen horen ook mannelijke genitaliën en de bloedvatkrampen kunnen tot abortus leiden. Het gaf in de middeleeuwen voeding aan het geloof dat moederkoren een “gesel Gods was voor de vleselijke ondeugd”. Bovendien werden lijders aan de hallucinaties in de middeleeuwen al snel aangezien voor heksen. Er blijkt een overeenkomt tussen het aantal heksenprocessen en streken waar moederkoren goed kan gedijen.
Moederkoren komt – naast allerlei wilde grassen – voor op rogge en steekt vooral bij vochtig en koel weer op. Gelukkig is onze rogge-consumptie beperkt en is door gewasbescherming toevallige besmetting nagenoeg uitgesloten. Genezing (o.a. door amputatie van de besmette ledematen) werd in vroeger tijden uitgevoerd door de Antonius-broeders, wat weer de naam Sint-Antoniusvuur voor de ziekte verklaart. Ook werd het moederkoren (omen est nomen) ingezet om abortussen te provoceren en om bloedingen na geboorte te stoppen. Gezien de bijwerkingen, een risicovolle behandeling.
Goed, en nu de biologie. De natuurlijke bevruchting van grassen vindt plaats doordat het zeer lichte stuifmeel (pollen) door de uitsteeksels van stampers wordt opgevangen. Die bevruchting verloopt bij koel en vochtig weer traag, waardoor de stampers langer vatbaar zijn voor besmetting met de schimmelsporen van moederkoren. De schimmelspore wordt geproduceerd door oranje vruchtlichamen (“paddenstoeltjes”) die in het voorjaar uit het op de grond liggende moederkoren groeien. Na besmetting vergroeit het graszaad eerst tot een oranje en suikers afscheidend klontje. Vliegen komen op de suikers af en nemen zo ongewild de schimmel mee naar een volgende grasspriet. Net als bij “klapkont” laten de vliegen zich dus ook door deze schimmel lenen voor een effectieve tweede manier van verspreiding.
Ton Eggenhuizen
Almere Natuur 