Exoten

Je hoeft maar “invasieve exoten” te roepen en alle alarmbellen gaan rinkelen. Ook als het niet eens over exoten of invasieve exoten gaat. Het begrip lijkt haast synoniem geworden met plaagsoorten en overlast gevende soorten. Zo kwam laatst een vraag langs over het “invasief exotische fonteinkruid”.

Volgens de Heukels Flora komen alle achttien soorten fonteinkruid van nature in Nederland voor. Van twee is de status gevoelig, vier soorten zijn kwetsbaar en twee zelfs bedreigd in hun voortbestaan. Een klein aantal soorten (waaronder het schedefonteinkruid de meest genoemde is, drie maal raden hoe watersporters die plant noemen…) kan in het vaarwater komen van de bootjes en zo overlast veroorzaken.  Die overlast was vermoedelijk verantwoordelijk voor de framing als ‘invasieve exoot’.

Het begrip ‘exoot’ wordt in veel kringen gegeven aan soorten die ergens niet van nature voorkomen. Maar op zich is dat best een lastig begrip. Waar zouden we in een door de mens gedomineerde wereld nog over “van nature” kunnen spreken? Botanici (plantkundigen) hebben van oudsher al een ruimdenkende blik. Zo kennen zij ‘adventieven’ (een soort die door toedoen van de mens, maar onbedoeld in een nieuw gebied voorkomt) en ‘neofyten’ (soorten die al wat langer geleden in een gebied zijn geïntroduceerd en zijn ingeburgerd). Aan die begrippen kleeft veel minder de negatieve lading die aan een exoot wordt geplakt.

“Die exoot moet dood!”  is in sommige natuurbeschermingskringen een gevleugelde uitdrukking. Zodra (invasieve) exoten in beeld komen, worden de messen en bijlen geslepen. Er zijn werkgroepen vele weekenden actief met de bestrijding van Amerikaanse vogelkers en reuzenberenklauw. Kappen, uittrekken, uitgraven en afsnijden klinkt heel logisch. De soort hoort hier niet, hij is schadelijk dus hij moet weg. Maar klopt dat ook? En is dat kappen, spitten en uittrekken dan de beste oplossing?  Er zijn ook natuurbeschermers (en zeker niet de minsten) die aangeven dat we ook anders naar deze materie kunnen kijken.

De Amerikaan Fred Pearce is daar heel uitgesproken in. Die noemt exoten zelfs de redding van de natuur. Aan de ene kant zijn ze een lakmoesproef van de compleetheid van de natuur. Exoten – zo betoogd hij met vele voorbeelden – krijgen vaste grond onder de voeten in verarmde ecosystemen. Ze tonen dus aan dat de natuur op die plek uit balans is. Aan de andere kant betoogd hij aan de hand van andere voorbeelden dat met exoten (en evolutionaire krachten)  op zich ook ecosystemen kunnen ontstaan.

De evolutiebioloog Menno Schilthuizen stelt daarnaast dat we in stedelijk gebied ook niet zo schrikachtig moeten zijn. De stad als natuurgebied is in opkomst. Maar het is een natuurgebied dat weinig gelijken kent. De vergelijking met berggebieden gaat maar ten dele op. Muurleeuwenbek en zwarte roodstaart zien vermoedelijk weinig verschil tussen een berg en de bebouwde omgeving. Maar die vlieger gaat niet voor alle soorten op. De stad als natuurgebied is nieuw, daar hoort een nieuwe biodiversiteit bij. En exoten zouden daar best een interessante rol in kunnen spelen. Net zo goed als evolutie een rol speelt in de aanpassing van planten en dieren aan die nieuwe urbane wereld. En evolutie is niet alleen iets wat zich over miljoenen jaren voltrekt. De wetten van Darwin zijn ook te zien binnen enkele generatie van plant en dier.

En dat fonteinkruid? In feite kan je ook inheemse soorten die plagen vormen en overlast geven zien als de lakmoesproef die Fred Pearce hierboven benoemd. In gebieden met een goede en stabiele ecosystemen is plaagvorming zeldzaam. En dat is nu ook precies de knop waar we aan zouden moeten draaien als we plagen (en al te uitbundig groeiende exoten) willen beteugelen. Dus niet maaien, spitten, kappen en uittrekken, maar werken aan verbetering van het ecosysteem. En daarvoor is een uitgebreide kennis van dat ecosysteem onontbeerlijk.

Ton Eggenhuizen

Advertentie

Zwijnen in het riet

De rietkragen in de stad hebben het groen verloren. Een flinke bult van het verlaten zwanennest herinnert aan het broedseizoen een half jaar geleden. Slechts geel wuivend riet gelardeerd met zwarte meerkoeten met hun witte bles. Voor nu is dit nog het winterse beeld want de winter heeft nog niet echt zijn intrede gedaan. Plots klink een ijselijke kreet, SRCHREEEEEEUW- sreeuw-sreeuw-sreeuw-sreeuw, alsof er een speenvarken wordt gekeeld. Je ziet hem niet, maar je hoort hem wel!

Het is een waterral, familielid van de meerkoet en waterhoen. Hij lijkt wel wat op de laatste maar met een veel langere snavel. Van voren bezien is de ral bovendien heel slank, veel slanker dan de plompe waterhoen. Met dat ranke postuur sluipt hij haast ongehinderd tussen rietstengels door, waar hij op zoek is naar allerhande beestjes.

Voor het broeden en grootbrengen van de jongen zijn de schuwe vogels aangewezen op flinke oppervlakten nat rietland. Als het in het noorden echt wintert en het ook in onze eigen rietlanden koud wordt, zoeken de vogels de rietkragen in de stad op. In de stad is het immers een paar graden warmer en dat kan net het verschil zijn tussen sterven van de honger of overleven. Dat ze de stad nu al opzoeken merken we eigenlijk alleen aan die roepende speenvarkentjes in het riet.

Voor het behoud van het riet is af en toe maaien erg belangrijk. Natuurlijk buiten het broedseizoen, tenzij zeker is dat er geen broedvogels in huizen.  Niet maaien leidt uiteindelijk tot verruiging en op den duur zelfs tot opslag van boompjes. Ook mooi, maar niet overal. In de stad wordt ingezet op variatie. Jong riet, overjarig riet, gemaaid riet en waar mogelijk verruigend riet en moerasbos.

Zoals gezegd, je krijgt ze niet makkelijk te zien. Dat lukt pas als het ook hier echt wintert en de vogels veel actiever moeten zoeken naar voedsel, dat door de kou ook al minder is te vinden. Het is dan niet onmogelijk om meerdere waterrallen rond een stadse rietkraag over het ijs te zien scharrelen. Bij onraad vluchten ze snel weer het riet in, maar door de honger gedreven duurt het niet lang eer de vogels weer in het zicht komen.

Die rietkragen vertegenwoordigen haast jaarrond belangrijke functies. In de broedtijd nestelplaats voor futen, zwanen en karekieten, daarnaast vormt het een veilige slaapplaats voor zwaluwen en mussen, een kraamkamer voor vissen, en in de winter een veilig heenkomen voor de waterral. Totdat het riet in het voorjaar weer groen kleurt en de knobbelzwaan aan broeden begint te denken.

Ton Eggenhuizen

Inheemse bomen

Ramshoorngalwesp op Europese zomereik

Een Amerikaanse eik van, zeg, honderd jaar oud. In West Europa zal je daarin niet snel boven de twintig verschillende insectensoorten komen. Bekijk een Europese zomereik en je zal, als je ze kan herkennen, snel meer dan vierhonderd verschillende soorten turven. Een krachtiger aanwijzing dat het planten van inheemse bomen en struiken meer biodiversiteit oplevert is nauwelijks denkbaar.

Toch hoor ik daar met enige regelmaat weerwoord op. Er wordt dan gewezen op onderzoek waarbij aangetoond is dat insecten van de inheemse vogelkers overwipten op de amerikaanse vogelkers (ook wel bospest genaamd). En inderdaad, uit onderzoek blijkt dat de amerikaanse vogelkers inmiddels in toenemende mate door inheemse bladvretertjes wordt bezocht. Vretertjes die voorheen alleen bekend waren op inheemse struiken en bomen. Eerst schoorvoetend, de rupsjes van de hangmatmot begonnen wel aan de bospest maar kwamen niet tot wasdom, maar inmiddels lijkt het dat de mot de bospest-code heeft gekraakt. En zo zijn er een aantal soorten die nu in Europa een Amerikaans dieet volgen.

Het weerwoord van aanpassing op de bospest lijkt een krachtig argument om je niet meer tot inheemse soorten te beperken. De natuur komt wel met een oplossing. Toch valt daar naast het trage verloop wel wat meer op af te dingen. Natuurlijk zijn er méér redenen dan alleen biodiversiteit om voor bepaalde planten te kiezen. Esthetische redenen bijvoorbeeld. In het kader van de achteruitgang van biodiversiteit is de vraag echter relevant welke soorten je het best kan kiezen om die biodiversiteit weer te verbeteren. De noodzaak is gelegen in het feit dat de biodiversiteit wereldwijd, maar ook bij ons in Nederland onder druk staat.

De redenen van de achteruitgang zijn legio. Ontbossing, vermesting, vervuiling, intensiever landgebruik, het is maar een greep uit de trits van factoren die de natuur bedreigen. En net als er veel factoren zijn die de natuur bedreigen, zijn er ook veel factoren die juist aan het herstel kunnen bijdragen. We zullen lang niet alle bedreigende factoren kunnen elimineren (direct of op termijn), en dat maakt het dubbel zo belangrijk om alle mogelijke positieve maatregelen te omarmen. Gebruik van inheemse bomen, stuiken en kruidgewassen in tuin, park en bos is daar een belangrijke stap in.

Ton Eggenhuizen

Exotennood

Mensen hebben van oudsher planten en dieren over de hele wereld versleept. Soms ging dat onbewust, bijvoorbeeld doordat mensen per ongeluk plantenzaden in lading of aan de kleding meenamen. Soms zijn het heel bewuste introducties zoals de fazant of het konijn omdat het ‘fijn te bejagen soorten’ zijn. In de regel weten die nieuwelingen – door biologen aangeduid met de term exoten – niet vaak vaste grond onder de voeten te krijgen. Als ze al een zichzelf bedruipende populatie weten te stichten, leidt dit zeer zelden tot zo grote populaties dat ze een bedreiging vormen voor de van nature aanwezige plant- en diersoorten.

Is de angst voor exoten dan onzin? Nee zeker niet. Op eilanden zijn rampen gebeurd met exoten. Daar is het ecosysteem meestal veel minder soortenrijk dan op het continent. Een exoot kan in die situaties juist een groot en desastreus effect hebben. De vogelbevolking op zeevogeleilanden bijvoorbeeld heeft zwaar te lijden onder vegetatiedegradatie door geiten en het aanvreten van eieren en jongen door ratten. En meestal zijn het heel bijzondere vogelsoorten die zich door vele jaren van isolatie hebben geëvolueerd tot aparte soorten. In de regel zien we op die eilanden dus weinig soorten, maar wel heel gespecialiseerde soorten. De sleutel zit hem inderdaad in die relatief soortenarme situatie waarin een exoot ruimte vindt om uit te groeien tot een plaag, een plaag die een effect heeft op de andere plant- en diersoorten. Het is juist in verarmde ecosystemen op het continent waar exoten ook de ruimte vinden om tot plaag uit te groeien.

In steden vinden we vaak zulke verarmde ecosystemen. En daar weten soorten als halsbandparkiet, reuzenberenklauw en Amerikaanse rivierkreeft hun weg wel te vinden. De populaties van die exoten zijn daar inmiddels zo groot dat actieve directe bestrijding geen zin meer heeft. Daarom is het beter om de exoot te zien als een signaalsoort van mankerende systemen. Door die systemen verder op te krikken, te vervolmaken, bestrijden we ook op een indirecte en veel duurzamere manier de exoten. Vaak worden de doemscenario’s van de oceaaneilanden met groot gemak geprojecteerd op onze eigen leefomgeving. Maar welbeschouwd hebben de halsbandparkiet en de nijlgans nergens ook maar een beetje het effect gehad op boomklever en waterhoen zoals we zien op de eilanden waar ratten en katten de stand van de albatrossen decimeerden.

En toch hebben stadsecologen het vaak bij de aanplant van stedelijk groen over de wens van “streekeigen” soorten. Een Kaukasische vleugelnoot en ecologische armoe. Een zomer eik is daarentegen een Ark van Noach. Dus een exoot als de vleugelnoot is ongewenst, de allochtone zomereik juist zeer gewild. Soms wordt deze hang naar streekeigen soorten als een xenofoob trekje gezien. Daarom heb ik het liever ook over relatierijke en relatiearme soorten. Een zomereik heeft in onze streken de kans om met honderden insectensoorten een relatie aan te gaan, terwijl op een witte esdoorn hooguit vijftien soorten te vinden zijn (waarvan de witte esdoornmijt ook een exoot is die meegenomen is met plantgoed uit Amerika). Door voor relatierijke soorten te kiezen, kies je voor biodiversiteit, voor volwaardige ecosystemen, voor duurzame en toekomstbestendige natuur.

Ton Eggenhuizen

Plaag of niet?

Een beetje zomereik heeft wel 400 verschillende soorten insecten die zich tegoed doen aan blad en bast. Een ware ark van Noach zoals ik wel eerder heb betoogd. Hoe moeten we tegen al die bladvretertjes, galvormers en schimmels aankijken? Zijn dat echte “plaagsoorten”, of is een genuanceerd verhaal op zijn plaats?

In de regel zal een plant, als de groeiomstandigheden in orde zijn, niet snel een plaag over zich heen krijgen. Is de grondwaterstand OK, zijn de benodigde voedingsstoffen aanwezig, is het klimaat prettig, dan is een plant veel minder vatbaar voor plagen. De makke is dat we vaak planten in slechte omstandigheden zien, die ook nog eens gebukt gaan onder een overdaad aan plaagsoorten. De fout is dan snel gemaakt dat de plaagsoort verantwoordelijk is voor de deplorabele staat. De crux zit hem – zoals zo vaak in de ecologie – in evenwicht. De plant kan de plaagsoorten ook gebruiken voor zijn eigen gewin. Het is dus zaak om voldoende hulp te krijgen, zonder er last van te hebben. Vandaar dat het ook beter is om te spreken van gastsoorten.

De ramshoorngalwesp is een klein wespje dat zijn eitjes legt in bladknoppen van de zomereik. De galwesp vliegt van eik naar eik om zijn eitjes af te zetten. Met dat gevlieg brengt hij ook stuifmeel van eik naar eik. Dat is een veel betrouwbaarder manier van bestuiving dan door de wind. Al die 400 verschillende gastsoorten hebben een eigen agenda. De één heeft larven in het voorjaar, de ander in de zomer en de ander weer in het najaar. Een insectenetende vogel (bijvoorbeeld een koolmees) kan bij wijze van spreken het hele jaar in een eik verblijven en het buikje vol eten. Die koolmees zorgt er dus voor dat de boel met al die vretende larfjes niet uit de klauwen loopt.

Verder wordt een evenwicht makkelijker verkregen als niet al te veel planten van één soort bij elkaar staan. Een veld vol koolplanten is vragen om plaagvorming, dat alleen met gif (oeps, sorry, gewasbeschermingsmiddelen) kan worden voorkómen. In een perceel met alleen maar essen, weet essentaksterfte zich makkelijker te verspreiden. In een natuurlijk bos is er een evenwichtige boomsamenstelling, waardoor één gastsoort niet de overhand kan krijgen.

Vaak wordt biodiversiteit rond planten aangegeven met het aantal nectardrinkers (voornamelijk dagvlinders), bloembestuivers (bijen en hommels) en dieren die daar dekking in vinden (zoogdieren en vogels). Maar heel veel van deze soorten maakt het weinig uit of de nectar uit een Europese of een Australische bloem komt. En ook niet of een nest gebouwd wordt tussen de doorns van een Amerikaanse struik of een Nederlandse. Daarom is die manier van biodiversiteit schetsen een wat gemakzuchtige en beperkte manier van kijken. Biodiversiteit laat zich het best beschrijven met wederzijdse relaties.

Ton Eggenhuizen

Extra 100.000 hectare bos aanplanten. Goed plan?

Staatsbosbeheer heeft, samen met 18 andere partijen het plan gelanceerd om 100.000 hectare bos extra aan te planten in Nederland. Het primaire doel is om CO2 vast te leggen en daarmee een bijdrage te leveren aan de terugdringing van de klimaatveranderingen. Met 500 bomen per hectare, zijn dat vijftig miljoen bomen waar een buizerd zijn nest in kan bouwen. En vijftig miljoen bomen waar een koolmees insecten kan zoeken. Mooi toch?

Ik heb het plan even doorgenomen. Vervolgens heb ik het plan op de term “ecologie” onderzocht. Tot mijn verbazing geen enkele “hit”. OK, levert de term “natuur” dan meer op? Het aantal van 27 hits stemt hoopvoller, maar de helft ervan verwijst naar de organisatie Natuur & Milieu (één van de partners) of bestaande natuurterreinen. Het plan ademt dus geen warm betoog voor maximaal inzetten op natuurwaarden in dit nieuwe bos. Jammer, omdat bos heel rijk aan natuurwaarden kan zijn, én bovendien ook nog productief zo wijst onderzoek van het NIOO aan.

Wat ademt het plan wel? Gezien de partners is het geen verrassing dat het plan doordesemd is met houtproductie. De vraag is gerechtvaardigd of deze aanplant (hoe groot 100.000 hectare dan ook moge klinken) inclusief die houtoogst wel een bijdrage levert aan de CO2-reductie. Het klimaatprobleem wordt immers voor een belangrijk deel veroorzaakt doordat we de bomen opgestookt hebben die de afgelopen 300 miljoen jaren hebben gegroeid, zijn doodgegaan en in steenkool zijn omgezet. Als we die 100.000 hectare aan bomen ook de komende 300 miljoen jaar in de grond zouden laten zitten, zou dat (na 300 miljoen jaar…) een substantiële bijdrage leveren.

Ooit vertelde een slimme man mij dat boswachters best wel bos kunnen aanleggen, maar dat je het hun vervolgens moet verbieden om (minimaal) de komende 100 jaar met bijl of zaag in dat bos te komen. Dan pas krijg je bos zoals de natuur het bedoeld heeft. En dat het dan een bos is met een grote gelaagdheid, afgewisseld met parkachtige open ruimten hoeft verder geen betoog. Gelukkig heeft het bosbeheer zich de laatste jaren geëvolueerd naar een meer ecologische benadering. Toch zijn er nog grote delen van het Nederlands bosareaal dat met zaag en bijl in de ecologisch arme eenvormige en eensoortige stakenfase wordt gehouden. Dit levert immers het makkelijk oogstbare hout met rechte stammen op.

Waar zou die 100.000 hectare bos moeten komen? Ook dat is een zorgenpunt. Iedere vierkante meter in Nederland heeft immers al biodiversiteit. Het bos komt dus in de plaats van iets anders. En dat levert lang niet altijd ecologische of biodiversiteitswinst op. En dat zou wel uitgangspunt moeten zijn. Verlies van biodiversiteit – naast de klimaatcrisis, energiecrisis en de economische crisis – is immers ook een wereldwijd probleem dat het predicaat topprioriteit verdient.

Ik ben op zich niet tegen bos, op zich ook niet tegen bos met als hoofddoelstelling houtproductie en/of recreatie. Maar in dit plan voor 100.000 hectare lees ik te weinig over natuurwaarden om er enthousiast over te zijn. Daarnaast is zichtbaar respect voor bestaande waarden en bestaande landschappen ook geen overbodige luxe.

Ton Eggenhuizen

Wespenplaag!

Het is een mooie nazomermiddag. Even verderop op de ligweide wordt een meisje door een wesp gestoken. Haar geschrokken vriendin zegt dat het er dit jaar ook erg veel zijn, “Op de televisie zeiden ze ook al dat er een wespenplaag is”. Als iemand zegt dat er dit jaar veel meer wespen zijn, vraag ik me direct af hoe zo een constatering tot stand komt. Gedegen monitoringonderzoek? Klopt het dat er dit jaar, in vergelijking met voorgaande jaren, werkelijk meer wespen zijn? Of zijn er ook andere factoren die bijdragen aan de wespen-constatering?

In de eerste plaats wordt zo een constatering zelden ondersteund door een goed inventariserend onderzoek. Meestal wordt afgegaan op de herinnering: “zo veel heb ik er de laatste jaren nog nooit gezien”. Dat is natuurlijk geen onomstotelijk bewijs. Wie durft met droge ogen te beweren dat hij nog een gedegen beeld heeft van het aantal wespen dat hij of zij een jaar geleden heeft gezien? Bovendien, die constatering kan door allerlei factoren worden beïnvloed. Om maar een paar te noemen: een wespensteek zal bijdragen aan het idee dat het er veel zijn. Maar ook als het net op een vrije dag lekker warm weer is, is de kans groter dat je wespen ziet. De omstandigheden dragen flink bij aan de kans om wespen te zien. En natuurlijk helpen de media ook. Een item op de TV van een wespenzwerm die een banketbakker in de Lutte teistert gaat makkelijk “viral”. Zo kan één wespennest dat toevallig net naast een bakker in Twente zit via de media iedereen op het idee brengen dat er sprake is van een nationale wespenplaag.

Verder helpt het ook dat wespen altijd wel behoorlijk algemeen zijn. Bovendien hebben we collectief angst voor deze insecten. Dus, je ziet een paar wespen, je vertelt over het TV-item met de Luttense banketbakker, en je toehoorders zullen bij de eerstvolgende wesp het verhaal van de landelijke plaag doorvertellen.

Ik ken maar weinig goed inventariserend wespenonderzoek. Alleen roofvogelonderzoekers als Rob Bijlsma hebben betrouwbare cijfers. Omdat zij de wespendief willen begrijpen, een roofvogel die voor zijn voedsel voor een belangrijk deel afhankelijk is van wespennesten, is ook begrip van de voedselsituatie nodig. Dus zoeken zijn volgens een gestandaardiseerde wijze gebieden af en karteren de wespennesten. Niet zelden worden zij verrast door de media-aandacht voor wespenplagen. Uit hun gegevens blijkt dan helemaal niet dat er dat jaar veel nesten zijn.

Bovendien zijn dat twee verschillende grootheden. Een aantal wespennesten in een bepaald gebied heeft geen één-op-één relatie met de ervaren overlast. Goed terras-weer heeft vermoedelijk een sterkere relatie. Ik ben er nog niet achter waarom we het verhaal van een wespenplaag kennelijk nodig hebben. Willen we onze eigen angst aanwakkeren? Snakken we naar horrorverhalen? Voer voor psychologen. Gelukkig heb ik meer verstand van ecologie…

Ton Eggenhuizen

Groen is gras, groen is gras

Voor menigeen zal gras gras zijn, maar voor een ecoloog is het ene gras echt het andere niet. In Nederland komen ongeveer 150 verschillende grassen voor. Daar zitten wat heel zeldzame bij maar ook flink wat zeer algemene. Zo zal een bemest boerengrasland meestal bestaan uit engels raaigras, veldbeemdgras, rood zwenkgras en vossenstaart, allemaal extreem algemene soorten.

De meest verspreide grassensoort in Nederland is wellicht het straatgras. Deze soort is uitstekend in staat om tegen iedere verdrukking in te groeien en te bloeien. Niet alleen tussen de trottoirtegels maar ook in plantsoenen en veel belopen plekken in graslanden komt deze kosmopoliet voor. Het is ook een rappe soort. Binnen enkele weken kan een zaadje uitgroeien tot plant dat zelf weer zaad levert. Met een bloeitijd van januari tot december is succes ook wel verzekerd. Een kleine krachtpatser dus!

Hoewel de soort op zich – getuige de naam – goed tegen betreding kan, denken golfers daar anders over. Greenkeepers vinden zelfs dat de soort juist slecht betreding kan verdragen. De wortels van het gras reiken doorgaans niet diep in de bodem. Met een “driver” of een “woodie” wip je dan zo een halve zode uit de green! Maar als de soort zijn worteltjes tussen de stoeptegels heeft staan , dan is het veel lastiger om hem weg te krijgen.

Grassen worden op basis van de bloemen meestal ingedeeld in aargrassen en pluimgrassen. De verschillen tussen de soorten zijn dus het best te zien als ze bloeien. Maar in veel graslanden en gazons laten we het niet zo ver komen. Hooikoortslijders zijn er niet rouwig om als de planten niet in dat bloeistadium komen. Het grassenstuifmeel is uiterst licht en kan daardoor makkelijk in de luchtweg komen. Voor hooikoorts is gras gewoon gras.

Ton Eggenhuizen

Natura gubernatio magistra, natuur is de leermeester voor de overheid

Life is what happens to you while you’re busy making other plans, zei John Lennon. Die uitspraak borrelde bij mij boven toen ik een presentatie over onderzoek in de Oostvaardersplassen bijwoonde. Uit alle onderzoeken blijkt, dat de natuur steeds nieuwe oplossingen verzint. Terwijl ecologen en beheerders zich op het achterhoofd krabben hoe ze bepaalde doelen moeten bereiken, wacht de natuur niet. En als de ecologen dan eindelijk hun plannen door de trage overleg- en besluitmolens hebben kunnen loodsen, is moeder natuur vrolijk doorgehobbeld. Ecology is what happens while we are busy making other plans. En dat leidt niet zelden tot mooi resultaat.

Stel, tweederde van de West-Europese broedpopulatie van de Lepelaar (totaal 600 paar) broedt in één moerassig gebied. En stel, door droogte valt de kolonie ten prooi aan vossen. Vanuit de wens om deze kwetsbare soort te beschermen, zou je eigenlijk water in het gebied willen pompen. Dit dilemma speelde in de jaren 90 in de Oostvaardersplassen. Maar in de Oostvaardersplassen is afgesproken níet in te grijpen. De volwassen vogels werden gedwongen uit te wijken naar andere gebieden, ze koloniseerden vervolgens diverse waddeneilanden en de populatie verveelvoudigde daardoor.

Een ander voorbeeld: door de grote grazers wordt vrijwel al het grasland in de Oostvaardersplassen begraasd. Hierdoor verdwijnen veel zangvogels en het voedsel van kiekendieven. De doelen van het gebied dwingen tot ingrijpen, maar vervolgens duikt het voor de grazers onaantrekkelijke jacobskruiskruid op waarna de grazers deelgebieden mijden. Een toename van zangvogels en muizen als gevolg.

Het is voor ecologen ook niet makkelijk. Moerasgebieden horen chaotisch (of op zijn minst dynamisch) te zijn. Vervolgens wordt – om deze gebieden te beschermen – een lijst met ínstandhoudingsdoelen’, ‘resultaatverplichtingen’ en ‘streefbeelden’ gemaakt, en worden de gebieden meegesleept in een wereld vol wetgeving, beheerplannen, procedures en meerjarenprogramma’s. En het kan veel simpeler, stel hoogstens als doel dat er een bepaalde (forse) mate van dynamiek in een gebied heerst. Bepaal hoe groot een gebied minimaal moet zijn, zorg ervoor dat gebieden onderling verbonden zijn en laat de natuur vervolgens zelf bepalen welke soorten zich daar happy bij voelen.

Ecologen hebben die les ook moeten leren. Het is nog niet zo lang geleden dat bij natuurbeheer de nadruk vrijwel uitsluitend op de laatste twee lettergrepen lag. En vooral de regelgeving (de Natuurbeschermingswet met de voornoemde ‘instandhoudingsdoelen’) dwong ze daar ook toe. Als de natuur robuust genoeg is, bestaat beheer in het ideale geval vooral uit goed kijken en volgen hoe de natuur vraagstukken oplost. De beheerder hoeft alleen de basisvoorwaarden (dynamiek, grootte en connectiviteit) te scheppen.

Deze les lijkt nu ook in stedelijke ontwikkeling opgeld te doen. In de planologie is “loslaten” het credo. “Ja maar, dan krijg je wildwest en de recht van de sterkste. Dat wordt een rotzooi”, hoor ik u zeggen. Eerlijk gezegd, dat was ook mijn eerste gedachte. Maar een terugtredende overheid doet haar werk goed als ze zich richt op het beschermen van de zwakkere functies, het stellen van randvoorwaarden, en daarmee het bieden van kansen.

Ton Eggenhuizen

Selectieve verontwaardiging?

In de slootkant ligt het nest van de tafeleend goed verscholen. Toch kan het gevonden worden door een egel, die verzot is op eieren. Een ecoloog haalt de schouders op: de nestroof is immers onderdeel van het natuurlijke ecosysteem. Maar dat een wasbeer (zie nachtelijke foto gemaakt met cameraval) die eieren oppeuzelt is voor een ecoloog heel andere koek. Selectieve verontwaardiging?

De wasbeer is een exoot, hij komt van nature niet in Europa voor en is hier door de mens naartoe gebracht. Gefokt voor de pels en vervolgens ontsnapt, weet het dier hier vaste grond onder de pootjes te krijgen. Zijn ecologen tegen wasberen om de simpele reden dat hij hier niet thuis hoort? Nee, natuurlijk niet. We zijn bevreesd voor de impact die zo een nieuwkomer kan hebben in het ecosysteem. Veel exoten kennen in het nieuwe gebied geen predators en er zijn weinig andere natuurlijke mechanismen die de stand van de exoot beperken.

Een bekend patroon van nieuwkomers in een ecosysteem is dat de stand lange tijd op een zacht pitje voortsuddert, om dan vervolgens exponentieel te groeien en later weer op een hoog peil stabiliseren. Een dergelijk patroon in een grafiek gezet, heet een s-curve. Een aantal soorten haalt de exponentiële fase niet en sterft weer uit. De vrees zit hem vooral in de exponentiële fase en het effect dat de explosief groeiende populatie op zijn omgeving heeft.

Je mag aannemen dat in een gebied waar egel en tafeleend samen al lang voorkomen, de tafeleend geleerd heeft te dealen met de aanwezigheid van de egel. Maar een wasbeer heeft een andere voedselstrategie. Hij zoekt vooral langs waterkanten en is een uitstekende zwemmer. Voordat de tafeleend geleerd heeft hoe hij daar mee om moet gaan, kunnen vele legsels verloren gaan en kan de stand van de eend daaronder lijden.

Een s-curve en een zwaar stempel op het ecosysteem is lang niet altijd zeker. Er zijn legio voorbeelden van nieuwe soorten die weer uitsterven, en diverse voorbeelden van soorten die in vreedzame co-existentie met de reeds aanwezige planten en dieren leven. Het punt is echter dat je de toekomst niet van te voren kan weten en dat ingrijpen in een exponentieel groeiende populatie feitelijk al een mission impossible is.

Daarom zou de eerste verdedigingslijn moeten zijn dat voorkómen wordt dat exoten verspreid worden. Maar ja, handelsbelangen willen nog wel eens in de weg staan. Een huisdier kan toch ontsnappen. Of een zonderling meent dieren te moeten uitzetten. Verstekelingen kunnen met handelswaar mee lifte. Dan is het zaak de populatie in de kiem te smoren. Eenmaal in de exponentiële fase is er weinig meer mogelijk dat te beheersen. Na bestrijden, beheersen en beheren komt dan uiteindelijk berusting.

Ton Eggenhuizen