Crèchevorming bij ganzen, keuzes?

De ganzen in de Oostvaardersplassen hebben jongen, dat valt haast niet te negeren. Overal in en rond het gebied zijn de ganzenfamilies te zien. Het aantal jongen per groepje lijkt echter in veel gevallen te groot voor het begeleidend paartje en het zijn dus lang niet allemaal de eigen jongen. Andere paren lijken hun jongen in een crèche te hebben ondergebracht. Een van de boswachters vraag-twitterde of dit gedrag ook een voordeel heeft voor de “crèche-ouders”. Ik schreef hier toevallig al eens eerder een blog over, dus retweette het bericht met verwijzing naar dat verhaaltje. Toen ik de blog zelf nog even overlas, rees bij mij de vervolgvraag of hier bewuste keuzes worden gemaakt of dat het simpelweg gebeurt.

Ik kan me moeilijk voorstellen dat de keus bewust door de jongen wordt gemaakt. Zodra ze uit het ei kruipen, hechten ze zich aan het eerst bewegende object wat ze zien (imprinting). In de regel is dat dus een oudervogel. Nu lijkt de ene grauwe gans sprekend op de andere. Als de families met hun kleine kuikens in grote groepen samen komen, is het voorstelbaar dat de jonkies makkelijk de ene ouder voor de ander inwisselen.

In de eerdere blog heb ik aangegeven dat het voordeel voor de snel kinderloos geworden ouder evident is. Iemand anders neemt de zorgen over en zelf kan je al je tijd steken in verzorgen van de veren en de maag. Maar is het een bewuste keuze om de kinderen “in de crèche te dumpen”? Ik kan het me ook niet voorstellen. Je hoeft maar één keer een boze grauwe gans te zien die jonkies tegen een roofdier verdedigt om te realiseren dat een vogel niet eenvoudig dit gedrag kan afschudden. Ook lijkt er voor de crèche-ouder voordeel te behalen. De kans dat bij een aanval van een roofdier nu net jouw nageslacht gegrepen wordt, is kleiner als de familie is uitgebreid met weeskinderen. Maar ook dat kan nauwelijks een bewuste keuze zijn. Het is immers een fors grotere toer om twee keer zo veel jongen te moeten verdedigen. Het lijkt me dus dat nergens bewuste keuzes worden gemaakt en dat het simpelweg de dieren overkomt. En zolang de populatie er wel bij vaart, kan het blijven bestaan.

Of zijn het nobele onbaatzuchtige overwegingen van de crèche-ouders, iets wat in de biologie ook wel altruïsme wordt genoemd? Onbaatzuchtigheid klinkt mooi. Maar is het werkelijk onbaatzuchtig? Er is aardig wat onderzoek waaruit blijkt dat altruïsme vooral plaats vindt bij nauw verwante individuen. Er zijn geen aanwijzingen dat de donor-ganzenouders onderling verwant zijn aan de crèche-ouders. Onbaatzuchtig opkomen voor niet verwante soortgenoten is zeldzaam. Altruïsme is dan ook niet veel meer als egoïstisch opkomen voor de genen waaraan jezelf het meest verwant bent. Op de keper beschouwd bestaat al het leven op aarde dus uit niets meer dan uit egoïstische strengen DNA.

Ton Eggenhuizen

Advertentie

Niet het hek maar de dijk

Eerder schreef ik al over de steen des aanstoots van veel Oostvaardersplassen-watchers, het hek. Maar vergeet even het hek, vergeet zelfs even de grote grazers. Laten we even op een andere manier naar het gebied kijken, onder de vegetatie. Wat zien we daar? Vette dikke zeeklei. En waar vinden we doorgaans zeeklei? Precies, aan de kust. En hoe komt die daar? Jazeker, die is daar door rivieren en getijdewerking afgezet.

Kortom, voordat wij Nederland bedijkten waren zeekleigebieden superdynamisch. Die dynamiek zit nog een heel klein beetje in de Oostvaardersplassen, als het hard waait, bijvoorbeeld. Bij westerwind stuwt het water op naar het oosten en komt het water in de badkuip scheef te staan. Dat zorgt voor droogval in het westen en overspoeling van het rietland in het oosten. Verder zit er wat dynamiek door regenval en verdamping. Maar die dynamiek haalt het niet bij die van getijden en de periodieke overstromingen door rivieren. Zo een dynamiek zorgt voor een gevarieerd landschap met kleine en grote eilanden met afkalving en aanslibbing, duinen en donken. Sommige eilanden zijn te klein voor een duurzame populatie van grazers, daar verruigt de boel. Andere eilanden zijn wel groot genoeg en daar kunnen kuddes ontstaan. En als het echt koud wordt, kunnen de grazers over het ijs naar de eilandjes waar nog wel ruigte is.

Niet het hek, maar de dijk is dus de sleutel. Die getijdedynamiek en overstromingen zijn in de Oostvaardersplassen natuurlijk niet meer mogelijk. Je zou de Oostvaardersdijk kunnen verleggen, maar dan verdwijnt het moeras onder enkele meters water. Dat zou slechts het vergroten van het Markermeer opleveren. Maar wellicht kunnen we wel de effecten van die dynamiek nabootsen. Nu kan een konik of heck bij wijze van spreken van het Almeerse naar het Lelystadse hek lopen. Het is een eenvormige vlakte zonder noemenswaardige hindernissen. Je zou “hek-eilanden” kunnen maken. Enclaves van één tot drie vierkante kilometer waar de grazers niet meer in kunnen. Doe je dat na de winter dan is de populatie op zijn kleinst en zal de aanwas door het geringere oppervlakte graasgronden minder fors groeien. Na verloop van jaren, bijvoorbeeld bij een strenge winter kan het hek worden verplaatst. Het verruigde deel komt beschikbaar voor de hongerige kudde en wordt door het oppervlakte niet gemonopoliseerd wat wel bij hooibalen gebeurt.

Het kale land kan vervolgens weer in een hek worden gezet, en in het nieuw behekte gebied kan de vegetatie weer zijn gang gaan. Als je dat afwisselen met verschillende tijdspannes uitvoert, krijg je behekt gebied van een paar jaar oud, en van hogere leeftijd. Dat levert verschillen in vegetatietypen op met verschillende natuurgemeenschappen. Je houdt nog steeds de grazers, die het gras in de zomer kort houden voor de ganzen die uit het moeras komen na de vleugelrui. Kortom, de noodzakelijke rietbegrazing voor het moeras, een hooggevarieerd droog deel en altijd een wintervoorraad voor de grazers als het weer eens elfstedenwintert.

Kunstmatig? Ja! Maar dat is de dijk ook, nog meer dan het hek. En het levert ook nog wat moois op. Is het gebied groot genoeg voor dit soort fratsen? Wellicht wel, maar mogelijk heb je meer ruimte nodig. Maar ook daar is een oplossing voor. Als we nou een verbinding maken van de Oostvaardersplassen, dwars door de polder naar het Horsterwold bij Zeewolde en verder naar de Veluwe en we noemen dat het Oostvaarderswold. Mooi idee toch?

Ton Eggenhuizen

Het geel van Jacobskruiskruid als rode lap

De trein van 07:51 naar Lelystad, ik heb een plekje aan het raam aan linkerzijde. We laten station Almere-Oostvaarders achter ons en na het stedelijk gebied ontvouwt zich de open vlakte van de Oostvaardersplassen. Eerst grote oppervlakten met riet, ruigte en gras. Vervolgens kleurt het landschap geel. Geel van het bloeiende Jacobskruiskruid. Ik maak met mijn mobiel een foto en twitter die de wereld in. “#oostvaardersplassen kleurt geel van het Jacobskruiskruid. Dat lusten de grote grazers niet”.

Twee constateringen. Niets meer en niets minder. Maar ik weet haast zeker dat het bericht zal worden geretweet, voorzien van opmerkingen die weinig met feitelijke constateringen van doen hebben. En inderdaad, dezelfde ochtend lees ik de uitroeptekenrijke retweets waarin nu al de doemscenario’s van komende winter worden geschetst. Terwijl het veel aannemelijker is dat een (eventueel) lager voedselaanbod zal leiden tot minder geboorte, en dus ook minder dieren die in de erop volgende winter kunnen creperen. En ook de giftigheid van de plant wordt meermaals genoemd. Alsof de grazers – en ik – dat niet zouden weten. Jacobskruiskruid heeft in de eeuwige chemische oorlogsvoering met bladvretertjes diverse gifstoffen (o.a alkaloïden) ontwikkeld. Maar daar is het kruid niet uniek in. Ook hoefblad (net zo algemeen, maar minder opvallend) maakt deze stoffen en wordt daarom gemeden. Maar staan er nu alleen maar alkaloïde-bommetjes in het grazig deel? Kunnen de grazers zich alleen maar ziek eten?

Natuurlijk niet. Pluksgewijs oogt het geel, maar ertussen staat gewoon het groene gras. En in hooi kan vee het kruiskruid niet herkennen, maar in het veld hebben de grazers (ook in de winter) daar veel minder moeite mee. Bovendien hebben de kruiskruiden ook nog positieve effecten. Zelfs voor de grazers. In de eerste plaats, dichte kruiskruidvegetaties bieden gelegenheid aan het ontkiemen van bramen en houtige gewassen. In het verleden werd het verlies van bomen en struiken gezien als een gevoelig verlies voor de winterse voedselvoorraad van de grazers. Nu juist die struiken en bomen weer kansen krijgen, mogen we blij zijn met deze ecologische ontwikkeling. Maar je moet het wel willen zien.

De criticasters laten ook niet na om te wijzen op de teloorgang van de zangvogelpopulaties in het droge deel van de Oostvaardersplassen. Inderdaad, ten opzichte van eerdere inventarisaties was het aantal broedende roodborsttapuiten, graspiepers en kneutjes (en meer) fors gekelderd. En ja, het is zeer aannemelijk dat de vele trappelende hoeven verantwoordelijk zijn voor deze afname. Niet dat alle nestjes werden vertrapt, maar veel meer omdat een kruidenrijke en structuurrijke vegetatie veranderde in een eenvormiger korte vegetatie. Maar de opengetrapte vegetatie biedt nu ruimte voor het kiemende kruiskruid. Rijk aan nectar, rijk aan stuifmeel dus ook rijk aan bestuivende insecten. En die zijn weer zangvogelvoer.

Mij wordt wel gevraagd wat de Oostvaardersplassen in mijn ogen nodig heeft. Ik antwoord daar altijd op: meer afwachten. Natuurlijke processen verlopen over veel langere tijdspaden dan de strekkende meters van ons geduld. Maar ook: ik ben niet categorisch tegen ingrijpen. Zeker als dat ingrijpen bedoeld is om natuurlijke processen (zoals waterdynamiek, isolatie en connectiviteit) na te bootsen die nu “door wetten en praktische bezwaren” niet of onvoldoende aan bod komen. Maar bovenal, laat de ecologische principes leidend zijn.

Ton Eggenhuizen

Andere blogs over de Oostvaardersplassen:
Net als in de film
Ganzen, ganzen en nog eens ganzen
De “nieuwste” wildernis
Natura gubernatio magistra, natuur is de leermeester voor de overheid
Het hek
Schieten met hoofdletter s

Zwart als de raven

“Krohhr – krohhr, krohhr” klinkt het boven het bos. Maar ook een hoger “Krhaaaa- krhaaaa”. Twee zwarte vogels vliegen boven het net ontluikend bladerdek, de één groter dan de ander. De kleine met het hogere geluid is een zwarte kraai, die grote is een raaf. De kraai is erg algemeen in Almere, maar de raaf is wel een zeldzaam beest. Het is wel duidelijk waarom ze zo roepen. De kraai reageert op de raaf, de raaf reageert op mij. Ik loop namelijk in zijn territorium.

Inderdaad, de raaf is een zeldzame gast. De totale Nederlandse populatie bedraagt maximaal 150 paar, waarvan het merendeel op de Veluwe broedt. In Flevoland is het aantal paar dat jaarlijks broedt op de vingers van twee handen te tellen. Een eeuw geleden stond de Nederlandse ravenpopulatie op uitsterven. In de jaren twintig kreeg dit uiteindelijk ook zijn beslag. Enorme vervolging met geweer en gif deed de raaf uiteindelijk de das om. Net als met de andere kraaiachtigen werd de positieve rol over het hoofd gezien die zij in ecosystemen spelen. De negatieve aspecten werden schromelijk overdreven.

In de jaren zeventig keerde het tij. Een andere houding ten aanzien van de natuur maakte de weg vrij voor een groot herintroductieprogramma. Er werden raven uit Duitsland geïmporteerd en uitgezet. Het had een flinke aanloop nodig, maar inmiddels hebben we een langzaam uitdijende populatie. Het is razend interessant om die populatie en de individuen daarin te volgen: hoe gebruiken ze het landschap en de voedselbronnen, hoe ontdekken ze nieuwe gebieden. Om die reden krijgen veel jonge raven naast een metalen nummer-ring ook een grote plastic ring met inscriptie om de poten. Zo zijn individuen in het veld met verrekijker af te lezen.

In Almere hebben we weet van één broedgeval. Voorgaande jaren is het ze niet gelukt om jongen groot te brengen. Dit jaar lijken ze succesvoller. Op eerste Paasdag hebben we het nest bezocht, en het enige jong in dit nest van ringen voorzien. Raven zijn vroege broedvogels. Eileg start meestal eind februari-begin maart. Om het nest toch te onttrekken aan kwaadwillende ogen broeden ze niet in loof- maar naaldbossen. Veel naaldbos hebben we niet in Almere, hetgeen direct ook het klein aantal broedvogels verklaard. Een andere overlevingsvoorwaarde is voldoende eiwitrijk voer. Raven kunnen als aaseter in de Oostvaardersplassen dus wel aan hun hagje komen. Daar worden soms enkele tientallen vogels tegelijk gezien. Nu maar hopen dat onze geringde vogel een lang leven is beschoren en hij zich vaak door de verrekijkers van de vogelaars laat begluren.

Ton Eggenhuizen

Almere Natuur bij Vroege Vogels

Een interview over Cetti’s zangers bij Vroege Vogels afgelopen zondag is terug te luisteren via:

http://vroegevogels.vara.nl/nieuws/cettis-zanger-trekt-noordwaarts

Schieten met hoofdletter S

Te veel edelherten in de Oostvaardersplassen, te veel damherten in de Amsterdamse Waterleidingduinen. De krantenkoppen staan er bol van, alsook de oproep om de populatie met het geweer in te dammen. Er zijn al veel woorden besteed door de voorstanders van afschot en niets-doen. Wat nog weinig is belicht, is de vraag of afschot nu (nog) wel iets uitmaakt, en hoe dat er dan uit zou moeten zien.

Veel succesvolle populaties vertonen, nadat een soort ten tonele komt, een populatieopbouw die in grafiekvorm met de S-curve wordt aangeduid. Aanvankelijk een kwakkelende populatie op een laag pitje (voorontwikkeling), vervolgens op een bepaald moment (“take-off”) een sterke exponentiele groei (versnelling) en daarna een afvlakking (stabilisatie). In de periode van voorontwikkeling zijn er nog weinig individuen. De kans dat deze elkaar vinden en succesvol voortplanten, is gering. Ook moeten de dieren nog een plek verwerven in het systeem, de kansen zoeken en de bedreigingen het hoofd leren bieden. In deze periode is uitsterven net zo goed mogelijk als succesvolle vestiging. Heeft een soort eenmaal vaste grond onder de voeten en een populatieniveau waarin mannetjes en vrouwtjes elkaar makkelijk vinden, dan ontstaat een kritische massa en zien we de “take-off” naar de versnelling.

De versnelling kenmerkt zich door een fors sterkere groei dan de sterfte (of emigratie). De leefmogelijkheden zijn geen beperkende factor, predatoren hebben de prooi nog niet ontdekt. Deze groei valt sterk op; gaat bij wijze van spreken van 2-4-8-16-32-64-128. Maar deze groei kan natuurlijk niet tot in het oneindige doorgaan. Er komt een moment dat de omgeving een halt toeroept. Voedselgebrek en een grotere sterfte zorgt voor een afvlakking en uiteindelijk stopzetting van de groei.

Dikwijls komt de roep om ingrijpen in het tweede deel van de versnelling. De effecten die de nieuwkomers op hun omgeving (bijvoorbeeld vegetatie) hebben zijn dan evident aanwezig. Deels ook omdat we de oude situatie nog zo goed kennen. Ook leidt de onstuimige groei (die ik vaak aanduid met puberfase) soms tot situaties die maatschappelijk niet altijd worden gewaardeerd. De in het oog springende wintersterfte is er daar één van. Voordat werkelijk ingegrepen wordt, is de populatie vaak al in de volwassen stabilisatiefase gegleden. Precies zoals de ecologen hadden voorspeld.

Het indammen van een gestabiliseerde populatie zet de tijd terug en leidt weer tot een situatie die vergelijkbaar is met de versnellingsfase. In één klap terug naar de voorontwikkeling (met het gemakkelijk voelende lage populatieniveau) is niet mogelijk. Dat betekent ook dat de populatie gaat proberen het verlies goed te maken door extra aanwas. In veel gevallen zal dus afschot nodig zijn gedurende vele jaren, een afschot die flink groter moet zijn dan de jaarlijkse aanwas. En wil je echt stappen terug zetten, dan moet je afschieten wat er in twee jaar normaal gesproken bijkomt. Dat is schieten met een hoofdletter S!

Afschot kleiner dan de jaarlijkse aanwas is alleen voor de bühne (of de koelkast), een afschot fors groter is vaak praktisch en maatschappelijk ongewenst. Berusten, genieten, of objectief kijken naar de effecten en daarvan leren is dan wat rest. Vooral dat laatste is in mijn ogen het verstandigste. Je ziet dan dingen die al miljoenen jaren in de natuur gewoongoed waren, maar die wij vergeten zijn. Mind-you, ik ben geen voorstander om in onze postzegelnatuur overal het beheer te stoppen en de processen maar hun gang laten gaan. Ik denk dat we daar veel eenvormigheid mee krijgen en veel diversiteit kwijt raken. Beheer is niet per definitie verkeerd, zolang het maar goed overdacht is. Maar er moeten ook gebieden in Nederland zijn waar we juist die natuurlijke processen het primaat geven (in feite ook een vorm van beheer). De lessen van de S-curve tonen aan dat zulke keuzes weloverwogen moeten worden gemaakt, omdat ze vaak praktisch onomkeerbaar zijn.

Ton Eggenhuizen

Toon me je voedsel en ik zeg waar je jaagt

Slechtvalken hebben geen tafelmanieren. Prooiresten die ze niet verorberen laten ze gewoon rondslingeren. In de regel zijn dat resten van middelgrote vogels (maatje “postduif”). Een plek waar slechtvalken graag zitten ligt dan ook bezaaid met vogelonderdelen. Het Almeers paartje waarover ik al eerder berichtte is niet anders. De goten langs de gevel van het WTC geven zo een mooi inkijkje in het dieet. Deze prooiresten die ik vorige week aantrof laten zich indelen in drie categorieën.

Op de eerste plaats zijn daar de stadsvogels. Kennelijk jaagt de slechtvalk ook in de directe omgeving van de rustplaats. Zo werden resten van postduif, kauw en zanglijster gevonden en deze zullen niet van ver zijn aangedragen. De gevangen groenling zal mogelijk een over de stad trekkende vogel geweest zijn. De laatste weken trekt deze vinkensoort in aanzienlijk aantal door. Een tweede categorie zijn de vogels van de open vlakten, zoals die te vinden zijn in de Oostvaardersplassen en Lepelaarplassen. De vier goudplevieren, drie kieviten, drie kokmeeuwen, wintertaling en kemphaan zullen vast uit die gebieden komen.

De derde categorie is de meest verbazingwekkende. Ik vond maar liefst elf houtsnippen, drie waterhoenen en een waterral. Dit zijn allemaal soorten die zich overdag moeilijk laten zien en zeker voor een slechtvalk dan onbejaagbaar zijn. Deze soorten trekken ’s nachts en het kan niet anders dan dat de slechtvalk deze in het donker vangt. De trekpiek van deze drie soorten ligt in de maanden oktober-november. Gezien de ingedroogde staat lagen deze prooien er ook al een tijdje.

Het is een betrekkelijk nieuw fenomeen, nachtelijk jagende slechtvalken. En het is minder vreemd dan je in eerste instantie zou denken. Een nachtelijk trekkende houtsnip of ral wordt aangetrokken door felle verlichting zoals boven de stad en zeker ook boven het kassengebied. Als die vogel zijn trekweg wil vervolgen, komt die echter weer in het donker terecht. Eenmaal gewend aan de verlichting is het pikkedonker invliegen eng. Veel nachttrekkers gaan dan rondjes vliegen en raken als het ware gevangen in de lichtkoepel. Goed aangelicht rondjes vliegend en steeds moeier wordend, dan vorm je wel een steeds makkelijker wordende prooi.

Vogels slapen minder diep dan wij. Sterker nog, vogels slapen een groot deel van de tijd maar half. Met één oog open, houden ze de wacht. Het open oog correspondeert met de tegenoverliggende hersenhelft. Dus met het linkeroog geopend, is de rechter hersenhelft actief. De slaapperiode wordt om en om met de linkerhelft en de rechterhelft doorgebracht. Als het rechteroog een houtsnip ziet, wordt ook de rechter hersenhelft van de valk wakker gemaakt en is de houtsnip het haasje.

Ton Eggenhuizen

Het hek

Het is een terugkerend onderdeel van de grazers-discussie in de Oostvaardersplassen: de hoefdieren zitten gevangen in het gebied en kunnen geen kant op. Daarbij wordt “Het Hek” keer op keer genoemd. Maar mensen die “Het Hek” steeds van stal halen zien een aantal zaken over het hoofd.

De natuur – zelfs immens grote en volslagen natuurlijke gebieden als Yellowstone en Kruger – staat vol met hekken. OK, het zijn dan niet allemaal hekken van gaas en palen, maar wel degelijk staan deze gebieden vol met barrières. Rivieren, bergruggen, niet passend habitat, het zijn allemaal grenzen die ervoor kunnen zorgen dat dieren “opgesloten” zitten. En als het geen geografische barrières zijn, dan zijn het wel territoriumgrenzen. Buren die ervoor zorgen dat je niet ongehinderd kan dwalen. Het klopt dat territoria niet zo statisch zijn als een echt hek. Maar bedenk wel dat territoria niet alleen groter, maar ook kleiner kunnen worden. Het effect is hetzelfde, een door de omgeving bepaalde leefruimte. De paradijselijke gedachte van dieren die ongehinderd kunnen dwalen is misschien wel mooi, maar mist realiteitszin. Ook de idee dat “om de hoek” een hoorn van overvloed ligt, is natuurlijk niet waar. Om de hoek is het immers ook winter. En als het hek al een tijdje weg is, staan daar ook grote grazers. Met andere woorden, áls dieren al ongehinderd kunnen dwalen, dwalen ze dan wel op tijd naar een nog onaangeroerde voedselbron? In de grote grazers-discussie zijn deze ecologische feiten niet altijd op het netvlies. En toch is het belangrijk om de hele ecologie van de diersoorten in ogenschouw te nemen. In de ecologie ligt immers de oplossing van problemen in de natuur besloten. Niet in onze (menselijke) emoties.

Maar eerst moet afgevraagd worden of er een probleem is. In de discussie blijkt het massale sterven van de honger de steen des aanstoots te zijn. Op zich is dit massale sterven niet ongewoon in de natuur. Bij veldmuizen en konijnen is de wintersterfte nog vele malen groter, maar dit onttrekt zich voornamelijk aan onze waarneming. In de rest van Nederland worden dieren in de herfst – als ze in topconditie zijn – geschoten en in sommige gebieden loopt het afschot wel tegen de 80 procent. En ook dat voorkomt niet dat er later dieren van de honger sterven. De grote aantallen hongerende hoefdieren worden echter – in ieder geval maatschappelijk – onacceptabel gevonden. Ecologen en voorvechters van dierenwelzijn denken daar verschillend over. Er is meer overeenstemming over het idee om het welzijn via de ecologische omstandigheden te verbeteren. Maar daarvoor moeten we wel de ecologische feiten laten spreken.

Hierboven gaf ik al aan dat een hek rond een gebied op zich geen ecologisch probleem is. Er is wél een probleem als binnen een bedoeld leefgebied essentiële onderdelen voor overleving  onvoldoende aanwezig zijn. Verbeteren van de diversiteit binnen het leefgebied moet dan de inzet zijn. En als beschutting en voedsel in de winter onvoldoende zijn hoef je het hek niet te verwijderen, simpelweg verplaatsen (vergroten van het leefgebied in oppervlak en diversiteit tot gevolg) is dan voldoende.

Laat dit nu net ook de achterliggende gedachte zijn geweest van het Oostvaarderswold.

Ton Eggenhuizen

Grote zilverreiger wordt stads

Een grote spierwitte reiger loopt langs een vaart in Almere-Buiten, midden in de stad! Het begint zowaar een vertrouwd beeld te worden: een stadse grote zilverreiger. Het is echter nog niet eens zo heel erg lang geleden dat deze vogel een zeldzaamheid in Nederland was.

Tot in de jaren negentig werd bij ons de grote zilverreiger maar zelden gezien. In 1978 broedde het eerste paartje in Nederland, maar pas rond de eeuwwisseling kreeg deze fraaie reiger vaste grond onder de voeten. Het gaat goed met de grote zilverreiger, inmiddels broeden rond de 150 paar in de Oostvaardersplassen. De grote zilverreiger is van oorsprong een echte moerasbewoner. Ze broeden in extreem natte rietvegetaties waar ze nesten bouwen op omgeknakte rietstengels. Op deze wijze zijn ze veilig voor predators als vos en bunzing. Ook het voedsel wordt van nature in het moeras gevonden: kleine vis, insecten, muizen en kikkers.

De meest bekende reiger in Nederland is de blauwe reiger. Deze grijsblauwe vogels komen in de stad algemeen voor (in Almere is een kleine kolonie aanwezig op de Leeghwaterplas). Als een oude gebochelde man staan ze langs de vaartkant, niet zelden vlak bij een hengelaar. De reigers hebben geleerd dat het makkelijk vissen is naast de hengel. Niet zelden werpt de ene visser de ander een klein visje toe, geduld is voor beiden een schone zaak. Wat voor ons vertrouwd is, is voor anderen buitengewoon bijzonder. Als je een kwart eeuw geleden een buitenlandse vogelaar op bezoek had, keek die zijn ogen uit. Elders in Europa was de blauwe reiger een uitgesproken schuwe rietlandvogel! Inmiddels is de urbane blauwe reiger in veel Europese steden ingeburgerd.

Het lijkt er dus voorzichtig op dat ook de grote zilverreiger de stad als voedselgebied weet te vinden. Ik heb nog geen verhalen gehoord van grote zilvers die naast een hengelaar gaan staan, maar het lijkt mij slechts een kwestie van tijd. Ook in het Flevolandse akkerland kom je ze inmiddels tegen. Niet langs de kant van een sloot maar statig lopend door gemaaid grasland op zoek naar veldmuizen.

Tot voor kort was er alleen die ene grote kolonie in de Oostvaardersplassen. Nieuwe kolonies konden natuurlijk niet uitblijven. Vogelaars van de Vogelwacht Flevoland ontdekten dit jaar een nieuwe beginnende kolonie in de Lepelaarplassen. Daarmee kan de stand nog verder groeien en zullen er ook in de westelijke wijken van Almere steeds vaker zilverreigers worden gezien.

Mijn zilverreiger heeft inmiddels wat visjes weten te verschalken. De vogel wast zijn snavel, poetst de schouderveren en vliegt geruisloop op. Met een dikke krop met visjes vliegt hij statig weg, de jongen in het nest wachten hongerig op een maaltje voor-verteerde voorntjes.

Ton Eggenhuizen

Natura gubernatio magistra, natuur is de leermeester voor de overheid

Life is what happens to you while you’re busy making other plans, zei John Lennon. Die uitspraak borrelde bij mij boven toen ik een presentatie over onderzoek in de Oostvaardersplassen bijwoonde. Uit alle onderzoeken blijkt, dat de natuur steeds nieuwe oplossingen verzint. Terwijl ecologen en beheerders zich op het achterhoofd krabben hoe ze bepaalde doelen moeten bereiken, wacht de natuur niet. En als de ecologen dan eindelijk hun plannen door de trage overleg- en besluitmolens hebben kunnen loodsen, is moeder natuur vrolijk doorgehobbeld. Ecology is what happens while we are busy making other plans. En dat leidt niet zelden tot mooi resultaat.

Stel, tweederde van de West-Europese broedpopulatie van de Lepelaar (totaal 600 paar) broedt in één moerassig gebied. En stel, door droogte valt de kolonie ten prooi aan vossen. Vanuit de wens om deze kwetsbare soort te beschermen, zou je eigenlijk water in het gebied willen pompen. Dit dilemma speelde in de jaren 90 in de Oostvaardersplassen. Maar in de Oostvaardersplassen is afgesproken níet in te grijpen. De volwassen vogels werden gedwongen uit te wijken naar andere gebieden, ze koloniseerden vervolgens diverse waddeneilanden en de populatie verveelvoudigde daardoor.

Een ander voorbeeld: door de grote grazers wordt vrijwel al het grasland in de Oostvaardersplassen begraasd. Hierdoor verdwijnen veel zangvogels en het voedsel van kiekendieven. De doelen van het gebied dwingen tot ingrijpen, maar vervolgens duikt het voor de grazers onaantrekkelijke jacobskruiskruid op waarna de grazers deelgebieden mijden. Een toename van zangvogels en muizen als gevolg.

Het is voor ecologen ook niet makkelijk. Moerasgebieden horen chaotisch (of op zijn minst dynamisch) te zijn. Vervolgens wordt – om deze gebieden te beschermen – een lijst met ínstandhoudingsdoelen’, ‘resultaatverplichtingen’ en ‘streefbeelden’ gemaakt, en worden de gebieden meegesleept in een wereld vol wetgeving, beheerplannen, procedures en meerjarenprogramma’s. En het kan veel simpeler, stel hoogstens als doel dat er een bepaalde (forse) mate van dynamiek in een gebied heerst. Bepaal hoe groot een gebied minimaal moet zijn, zorg ervoor dat gebieden onderling verbonden zijn en laat de natuur vervolgens zelf bepalen welke soorten zich daar happy bij voelen.

Ecologen hebben die les ook moeten leren. Het is nog niet zo lang geleden dat bij natuurbeheer de nadruk vrijwel uitsluitend op de laatste twee lettergrepen lag. En vooral de regelgeving (de Natuurbeschermingswet met de voornoemde ‘instandhoudingsdoelen’) dwong ze daar ook toe. Als de natuur robuust genoeg is, bestaat beheer in het ideale geval vooral uit goed kijken en volgen hoe de natuur vraagstukken oplost. De beheerder hoeft alleen de basisvoorwaarden (dynamiek, grootte en connectiviteit) te scheppen.

Deze les lijkt nu ook in stedelijke ontwikkeling opgeld te doen. In de planologie is “loslaten” het credo. “Ja maar, dan krijg je wildwest en de recht van de sterkste. Dat wordt een rotzooi”, hoor ik u zeggen. Eerlijk gezegd, dat was ook mijn eerste gedachte. Maar een terugtredende overheid doet haar werk goed als ze zich richt op het beschermen van de zwakkere functies, het stellen van randvoorwaarden, en daarmee het bieden van kansen.

Ton Eggenhuizen