Hoe bijzonder is een orchidee

Bijenorchis, rietorchis, pyramideorchis, gevlekte orchis, moeraswespenorchis, brede wespenorchis, vleeskleurige orchis. Het klinkt allemaal exotisch maar het zijn oer-Hollandse soorten die in Almere voorkomen. Het exotische zit hem wellicht in de naam orchis (of orchidee). Onze Almeerse soorten zijn dan wel familie van de protsige soorten uit de bloemenwinkel, maar veel subtieler in bouw en kleur. Voor een ecoloog zit het bijzondere ook niet direct in de grootte en kleur van de bloem maar in de biologie van de soort. Voor iedere soort kan een ander verhaal geschreven worden over de bijzondere biologie. Er is echter één gemeenschappelijke deler waarin het bijzondere van de orchidee in gevat kan worden.

Het bijzondere zit hem in de allereerste plaats in het zaad. Doorgaans bestaat zaad uit een “embryonaal” kiemplantje en reservevoedsel. Bekijk bijvoorbeeld een pinda. Iedere afzonderlijke pinda bestaat uit drie delen, het kleine puntje en de twee helften. Het puntje dat als brug tussen de twee helften zit, is niets minder dan een mini-pindaplant. De twee lobben bieden het reservevoedsel voor het plantje om uit te groeien tot een plantje dat het zelfstandig op grond van wortels en bladgroen verder kan rooien. Een orchidee mist die reservevoorraad voedsel, of beter nog, die is die voorraad in de evolutie kwijt geraakt.

Het voordeel is dat het zaad super licht is en makkelijk kan verspreiden. Het nadeel is dat het lastig is om ergens op geschikte bodem te kiemen. Toch kiemen orchideeën en wel door een samenwerkingsverband te sluiten met bodemschimmels. Als een zaadje op een geschikte plek met de juiste bodemschimmels is geland, groeit de schimmel in het zaadje. Het zaadje haalt vervolgens zijn bouwstoffen uit de schimmel en het kiemplantje kan uitgroeien. Bij sommige soorten gaan er een aantal jaren overheen eer een plantje bovengronds zichtbaar is. En zelfs dan kan het nog even duren voordat de plant ook voldoende sterk is om bloemen te vormen.

Deze trage ontwikkeling maakt ook wel duidelijk dat het leefgebied ook gedurende enkele jaren gunstig moet blijven. De relatie met de schimmel, de specifieke bodemgesteldheid waarbij schimmel én orchidee zich happy voelen en de benodigde jaren met een ongestoorde situatie maakt dat orchideeën als kieskeurig te boek staan. Daarmee is de orchidee ook een indicator van een goede en gezonde natuur.

Ton Eggenhuizen

Advertentie

Op de rottende bladeren van smeerwortel

De Oostvaardersdijk is gemaaid, maar de rottende resten van smeerwortel zijn nog goed herkenbaar. Het bloeiseizoen zit er voor deze soort al eventjes op, de plant heeft zijn zaad kunnen verspreiden en trekt zich terug in zijn wortel. Veel is er na het maaien niet van de plant overgebleven, het is vooral een klein wit paddenstoeltje die de identiteit van de plant prijsgeeft.

Rond de voet van de rottende bladeren is het helderwit van Hemimycena candida opvallend, ondanks het feit dat het paddenstoeltje zo klein is. In het Nederlands heet het smeerwortelmycena. Logisch, omdat we het zwammetje alleen op smeerwortels zien. Kennelijk is het rottende materiaal zo specifiek in samenstelling dat er geen andere paddenstoel op kan leven en ook zo specifiek dat we de paddenstoel nergens anders aantreffen. Bovendien zien we hem niet op alle smeerwortels terug. Smeerwortels die de wortels in klei hebben zijn duidelijk favoriet, op veengrond komt de plant wel voor maar wordt de schimmel nauwelijks gezien.

De smeerwortelmycena wordt vooral op afgemaaide smeerwortels gezien, precies zoals op de Oostvaardersdijk. Het fragiele kleine paddenstoeltje is doorgaans maar enkele dagen tot twee weken te zien. Voeg dat alles aan het feit dat de herfst ook nog eens redelijk warm en nat moet zijn, en het wordt wel duidelijk dat het maar zelden gezien wordt.

Schimmels worden vaak als schadelijk gezien, heeft de smeerwortel dan geen last van de mycena? Op de Oostvaardersdijk zijn zowel waardplant als schimmel algemeen. Het zou een erg slechte strategie zijn als de schimmel volledig afhankelijk is van die ene plantensoort en vervolgens dezelfde plant te gronde zou richten. We zien hier dus geen parasiet aan het werk, het is een vreedzame samenleving.

Ton Eggenhuizen

Hondenkluif in het gras

Vraag een willekeurig persoon een paddenstoel te tekenen en in negen van de tien gevallen zal het resultaat de “rood met witte stippen”-vliegenzwam opleveren. Toch is dit archetype van de paddenstoel maar één van de 8000 schimmels die Nederland rijk is. Het rijk van de paddenstoelen is niet alleen groot in aantal maar ook zeer veelvormig. De witte kluifzwam is één van de vele andere vormen. Dit jaar lijkt de soort erg algemeen.

De witte kluifzwam is een grillig gevormde paddenstoel met een uit vergroeide stengeltjes bestaande stam en een hoed die nog het meest weg heeft van een verfrommeld vel papier. Het totale uiterlijk heeft veel weg van een – al eventjes bekloven – hondenkluif. De kluifzwam is net als de andere paddenstoelen het (meestal) bovengrondse voortplantingsorgaan van een schimmel. De schimmel leeft in de bodem of op ander substraat (meestal hout). We zien dus eigenlijk maar een klein deel van het hele organisme. Dit jaar zijn de kluifjes praktisch overal in Almere aan te treffen. De schimmel leeft van dood plantenmateriaal en is te vinden in bossen en lanen op humusrijke zand en klei.

Zoals gesteld, het lijkt erop dat dit jaar een topjaar voor de witte kluifzwam is. Toch geldt dat waarschijnlijk alleen voor het vruchtlichaam. De schimmel zelf zal er ook wel zijn in magere jaren, de omstandigheden zijn er dan echter niet naar om de vruchtlichamen te ontwikkelen. Deze worden alleen aangemaakt als de temperatuur en vochtigheid geschikt zijn voor het maken en verspreiden van de sporen.
In tegenstelling tot bloemen van zaadplanten vindt de bevruchting niet in de paddenstoel plaats. Ook deze vindt ondergronds plaats. Ondergrond leven namelijk “mannelijke” en “vrouwelijke” schimmels en waar deze versmelten, worden de paddenstoelen gevormd. De paddenstoel is dus niets anders dan een orgaan om de sporen te kunnen verspreiden. Bij de witte kluifzwam worden deze op de hoed gevormd.

Hoewel de witte kluifzwam er voor ons wellicht minder smakelijk uit zal zien, werd deze vroeger wel gegeten. Tegenwoordig wordt dat afgeraden. Uit onderzoek is gebleken dat de paddenstoel spijsverteringsproblemen en zelfs kanker kan veroorzaken. We kunnen dus slechts van de bizarre vormen genieten. En wellicht voor die ene niet-vliegenzwamtekenaar: probeer eens een kluifzwam!

Ton Eggenhuizen